Przemoc w rodzinie zaburza relacje pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Doświadczanie przez dziecko przemocy, w szczególności od bliskich osób, skutkuje zaburzeniami w każdej sferze rozwojowej. Konsekwencje można zauważyć w zdrowiu fizycznym jak i rozwoju psychospołecznym. Niektóre problemy występują już w dzieciństwie np. zachowania agresywne czy problemy emocjonalne, ale skutki są widoczne także później w funkcjonowaniu psychicznym, emocjonalnym i społecznym w dorosłym życiu[1].

Skutki przemocy w sferze fizycznej mogą ujawniać się jako urazy i uszkodzenia skóry. Są to m.in. blizny, siniaki, krwiaki, oparzenia, ślady po przypalaniu papierosami, zmiany na plecach, pośladkach, łydkach często w kształcie narzędzia, którym zostały spowodowane. Występować mogą także uszkodzenia głowy, nieprzypadkowe złamania czy obrażenia jamy brzusznej. Zauważalną oznaką zaniedbania jest zbyt niski wzrost dziecka oraz niedowaga, brudne i niechlujne ubranie, nieodpowiednie do pory roku, nieopatrzone rany, czy apatia
i chroniczne zmęczenie. Może pojawić się także moczenie się i zanieczyszczanie, tiki nerwowe, mimowolne ruchy, drżenia, nudności, bóle brzucha i głowy[2].

Przemoc odciska swoje piętno również na rozwoju emocjonalnym dziecka. Negatywnie wpływa na samoocenę. Szczególnie przemoc psychiczna bezpośrednio oddziaływuje na poczucie własnej wartości, gdyż dziecko jest nieustannie narażone na krytykę, poniżenie czy ośmieszanie. Skutkiem tego może być obniżone poczucie szacunku do własnej osoby oraz zachowania obronne takie jak celowe przedstawianie się innym w lepszym świetle
oraz poświęcanie większej uwagi wyglądowi fizycznemu i sprawności fizycznej[3]. Ofiara przemocy często nie wierzy we własne możliwości, łatwo się poddaje, pesymistycznie podchodzi do wszelkich czynności, brakuje jej motywacji do działania. Taka postawa skutkuje wycofaniem się – dzieci stają się bierne, apatyczne, unikają innych. Dziecko maltretowane często ma problem z kontrolowaniem emocji. Niewłaściwie rozpoznaje i ocenia sytuacje społeczne. Świat z przemocą staje się czymś normalnym, dlatego młody człowiek może reagować agresywnie oraz używać przemocy wobec młodszych czy słabszych[4].Dziecko narażone na różne formy przemocy wykształca w sobie wadliwe przekonanie na temat świata i ludzi, które odbiera jako miejsce bez przebaczenia. Nie uczy się prawidłowych empatycznych postaw do drugiego człowieka co może przejawiać się brakiem wrażliwości na przeżycia innych osób. U takiego dziecka mogą wystąpić również zaburzenia w ocenie własnego postępowania[5].

Bycie ofiarą długotrwałej przemocy w dzieciństwie może prowadzić do powstania syndromu stresu pourazowego. Jest to reakcja na sytuację nienormalną i zagrażającą życiu, czyli w tym wypadku wieloletnią przemoc. Takie zdarzenia przekra­czają zwykłe ludzkie doświadczenia i naturalne zdolności adaptacyjne. Syndromu stresu pourazowego może objawiać się stanami nadmiernego pobudzenia, czyli ciągłą gotowością na niebezpieczeństwo. Dziecko może zbyt intensywne reagować na bodźce np. hałas. Taka zmożona czujność organizmu prowadzi do wielu zaburzeń fizjologicznych np. kłopotów ze snem, zmęczeniem. Kolejnym objawem są tzw. stany psychicznego odrętwienia. Ofiary przemocy nie mogąc sobie poradzić z zbyt intensywnymi i trudnymi emocjami odcinają się od nich. Taki mechanizm obronny skutkuje zawężeniem lub całkowitym brakiem odczuwania emocji, nawet tych pozytywnych. Charakterystyczne dla traumy są też wtargnięcia. Są to powracające nagle i mimowolne wspomnienia traumatycznych wydarzeń. Typowym objawem stresu pourazowego jest także obniżenie nastroju, stany depresyjne, problemy z pamięcią i koncentracją uwagi, po­czucie bezradności i niemocy. Dzieci doświadczające przemocy, szczególnie ze strony rodziców, mogą szukać przyczyn tego co ich spotyka w sobie. Przejawia się to wiarą w to, że nie zasługują na miłość i szacunek, a ich zachowanie czy nawet wygląd sprowokowały sprawce do przemocy[6].

Dziecko, które jest ofiarą przemocy często izoluje się w sytuacji kontaktów społecznych. Niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa w rodzinie będzie skutkować unikaniem kontaktów z innymi. W relacjach międzyludzkich takie dziecko jest często lękliwe, nieufne, a nawet wrogo nastawione do rówieśników czy dorosłych. Żyje w przekonaniu, że nikt go nie rozumie, nikt nie może pomóc. Nie nawiązuje relacji koleżeńskich czy przyjaźni często z powodu braku umiejętności interpersonalnych spowodowanych niską samooceną lub potrzebą zachowania w tajemnicy przemocy domowej z powodu poczucia wstydu lub z obawy przed konsekwencjami[7].

Badania wykazały również, że bycie ofiarą przemocy w dzieciństwie zwiększa ryzyko zostania ofiarą przemocy lub jej sprawcą w przyszłości. Doświadczenie przemocy może skutkować pojawieniem się w dorosłym życiu depresji, lęków społecznych, a nawet prób samobójczych. Zwiększa się również prawdopodobieństwo podejmowania zachowań ryzykownych np. uzależnienia czy samookaleczanie się[8].

Jak widać przemoc niesie ze sobą ogromne zagrożenie dla bezpieczeństwa dzieci, ich prawidłowego rozwoju i późniejszego dorosłego życia. Musimy pamiętać, że dziecko nie jest w stanie obronić się samo przed prze­mocą. Dlatego ważne jest, by nie być obojętnym
i reagować, gdy narażone jest do­bro dziecka.

Joanna Kiszka - psycholog Ośrodka Interwencji Kryzysowej w Górnie

Publikacja z cyklu artykułów edukacyjno-profilaktycznych powstałych w ramach Programu Osłonowego
"WSPIERANIE JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W TWORZENIU SYSTEMU PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE" Edycja 2018
pt.: "Od przedszkola do seniora - projekt łączący pokolenia" współfinansowanego
przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz Powiat Rzeszowski

[1] J. Włodarczyk „Przemoc wobec dzieci. Dzieci się liczą. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce” Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, 2017, s. 208

[2] M. Goniewicz, K. Goniewicz, „Przemoc wobec dzieci — aspekty etyczno-prawne” , Forum Medycyny Rodzinnej 2011, tom 5, nr 5, s. 440 - 441

[3] J. Helios, W. Jedlecka „Współczesne oblicza przemocy. Zagadnienia wybrane”, Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego nr. 99,   Wrocław 2017, s.56

[4] „Odcienie rodzicielstwa. Kilka rad jak być lepszym rodzicem” Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie – Ośrodek Interwencji Kryzysowej w Górnie, Rzeszów, s.28

[5] T. Millon i in. „zaburzenia osobowości we współczesnym świecie” Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa, 2005, s.164

[6] Przemoc wobec dzieci w rodzinie” Niezbędnik Nauczyciela, Warszawa, 2013, s. 46 - 48

[7] „Przemoc wobec dzieci w rodzinie” Niezbędnik Nauczyciela, Warszawa, 2013, s.49

[8] J. Włodarczyk „Przemoc wobec dzieci. Dzieci się liczą. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce” Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, 2017, s. 208